Een leuk lied, ‘Que sera sera’, maar het betekent helaas niets

‘Que sera, sera’: Doris Day zingt die Spaans klinkende woorden in de filmklassieker The Man Who Knew Too Much, wanhopig wensend dat haar ontvoerde zoon haar hoort. Jammer alleen dat de hartenkreet niets betekent – in geen enkele taal.

Het is de climax van de Alfred Hitchcock-klassieker uit 1956. In een buitenlandse ambassade zit Doris Day aan de piano en zingt, waarbij ze extra nadruk legt op drie woorden uit het refrein: ‘Que sera, sera’. Dit lied zong ze vaak voor haar verdwenen zoon Hank. Ze vermoedt dat hij in het ambassadegebouw wordt vastgehouden, en misschien komt hij wel naar haar toe als hij haar hoort zingen. Day spreekt de woorden uit met een tongpunt-r, wellicht om het Spaanse karakter ervan te benadrukken. Maar Spaans is de zin niet. Noch Italiaans of Frans. ¡Por Dios!, waar zaten die liedjesschrijvers aan te denken?

Nergens aan, eigenlijk. Jay Livingston en Ray Evans waren als muzikanten door regisseur Hitchcock gevraagd om een lied te schrijven voor zijn nieuwe film. Ze behoorden tot de besten in het vak, met reeds twee Oscars op hun naam, onder meer voor de filmsong ‘Mona Lisa’ (1950). Hitchcock wilde een lied met een buitenlandse titel, dat gezongen kon worden door een moeder voor haar kind. Toevallig had Livingston net de film The Barefoot Contessa (1954) gezien, waarin de familie van een Italiaanse graaf het motto Che sarà sarà in het dynastieke kasteel had laten beitelen. Goede songtitel, dacht Livingstone, en in het duister van de bioscoop had hij de woorden op een stukje papier gekrabbeld. Na het verzoek van Hitchcock draaiden Livingston en Evans binnen een half uur het lied in elkaar. Ze besloten de titel te verspaansen, want die spelling leek hun beter geschikt voor een hit. Ze kregen gelijk: ‘Que sera sera’ bleek goed voor een derde Oscar en het nummer ging de hele wereld over. Jo Leemans bracht hetzelfde jaar een Nederlandse vertaling uit (‘Wat moet zijn, zal zijn’), het eerste vliegtuig dat landde op de Zuidpool heette Que Sera Sera, en er bestaan zowel nachtclubs, sandwichbars als verloskundige praktijken met dezelfde naam.

Maar laten we even teruggaan. Een Italiaanse familiespreuk in een Engelstalige Hollywood-film – hoe kwam die daar terecht? Lee Hartman, een Amerikaanse emeritus hoogleraar Spaans van Southern Illinois University, wijdde er in 2013 een ministudie aan: “Que sera sera”: The English Roots of a Pseudo-Spanish Proverb. Hartman was geïntrigeerd geraakt door het gezegde, dat hij zo vaak gebruikt hoorde worden. En dat terwijl er een knoepert van een taalkundige fout in zat. In het lied volgt even na ‘Que sera, sera’ de regel: ‘What will be, will be’. Wat zal zijn, zal zijn. Vrij vertaald: berust in je lot, neem het leven zoals het komt. In het Engels kan je daarvoor het woord what gebruiken (en in het Nederlands ‘wat’). Dat heeft hier de betekenis van ‘datgene wat’ (zal zijn, zal zijn), of in het Engels: the thing that (will be, will be). Het is een betrekkelijk voornaamwoord, een woord dat naar iets anders verwijst. Omdat the thing that er niet daadwerkelijk staat, maar besloten zit in het woord what zelf, spreken we van een betrekkelijk voornaamwoord met een ingesloten antecedent.

Het Spaans echter kent zoiets niet. Het heeft ¿qué?, maar dat is een vraagwoord. Wil je ‘datgene wat’ zeggen, dan moet je lo que gebruiken. Lo que será, será is de correcte, Spaanse vertaling van que sera, sera, wist Hartman. Voor andere Romaanse talen geldt hetzelfde. In het Italiaans moet je spreken van quello che sarà, sarà (of ciò che sarà, sarà of quel che sarà, sarà) en in het Frans van ce qui sera, sera. Waar kwam dat grammaticaal incorrecte gezegde dan vandaan? Hartman raadpleegde bergen literair-historische bronnen en ontdekte dat de spreuk vrijwel geen geschiedenis heeft in het Spaans of Italiaans, niet in spreekwoordenboeken en niet in proza, en dat een Franse oorsprong door onvoldoende bewijs ondersteund wordt. Niets. Rien. Nada. Niente.

Zijn conclusie: de fictieve Spaanse, Italiaanse of Franse spreuk Que sera, sera komt alleen voor in Engelstalige bronnen. Hè?

Jazeker. Dat begint al bij de eerste vindplaats: een Engels gedicht uit de vijftiende eeuw. Het is van een onbekend auteur en werd geschreven na de Slag bij Barnet (1471), een overwinning waarmee Eduard IV de troon van Engeland voor zichzelf veilig stelde. Quy serra serra staat er geschreven, waarmee de lezer moest begrijpen dat Eduards overwinning door God was bepaald en dus niet te vermijden. Het is de eerste en enige keer dat de Franse spelling wordt gebruikt. Even verderop in de tijd treffen we een koperen wapenschild uit 1559 aan, te vinden in een kerk in het Engelse graafschap Surrey. Nu staan de woorden er in het Spaans – Qve sera sera – als kennelijk motto van een overleden heer en zijn vrouw.

Het is de Italiaanse versie Che sara, sara die vervolgens 350 jaar lang de boventoon zal voeren – direct tot aan The Man Who Knew Too Much. Ze werd als familiemotto geadopteerd door John Russell, de eerste graaf van Bedford, of zijn zoon Francis. Die laatste kreeg namelijk in 1582 – een periode waarin de Engelse aristocratie de Renaissance ontdekte en zich stortte op het leren van Italiaans – een ode aangeboden waarin de woorden prominent voorkomen aan het eind van elk van de drie strofen. Zoals hier, in de tweede: ‘I took my pen and writt this worde for me/ Che sara, sara, what shalbe, shalbe.’ Niet veel later legde de fameuze toneelschrijver Christopher Marlowe in zijn stuk Doctor Faustus (ca. 1580–1590) zijn hoofdpersoon de woorden in de mond, als uitdrukking van een berusting in het lot. In de daaropvolgende eeuwen figureerden ze in nog meer toneelstukken, op grafzerken, op medailles, in romans, en zelfs in het Amerikaanse woordenboek van Webster van 1856, doodleuk opgevoerd in de sectie ‘Spreekwoorden en gezegden uit het Italiaans en Spaans’ en vertaald als: ‘Whatever will be, will be’. Waarmee we weer zijn beland bij Doris Day.

Rest ons niets dan te vertellen dat de kleine Hank inderdaad in de buitenlandse ambassade vastzit. Hij fluit mee met het liedje, wordt gevonden en keert uiteindelijk terug in de armen van zijn smachtende moeder. Zo zie je maar: soms moet je het lot gewoon een handje helpen.

Klik hier om The Man Who Knew Too Much volledig te bekijken. De beschreven ambassadescène begint op 1:51:00.