Hoe je de krullevaar van Annie M.G. Schmidt naar het Hongaars vertaalt

Voor een artikel over de boeken van Annie M.G. Schmidt in het buitenland kwam ik in contact met haar Hongaarse vertaalster, dr. Orsolya Varga. Varga is dol op Schmidts werk, maar noemt het omzetten van haar typische woordspelletjes een ‘aparte uitdaging’. Want hoe vertaal je krullevaar, Spijtebijt en Kaapse raasdonders in vredesnaam naar het Hongaars?

Over precies dat onderwerp had Varga, docente Nederlands en vertalen aan de Loránd Eötvös-universiteit in Boedapest, niet lang geleden een verhandeling geschreven, zo vertelde ze. Daarin had ze voorbeelden gebruikt uit de Pluk-boeken en Otje. Of ik het stuk mocht inzien? Dat mocht. In mijn artikel – voor de VARAgids, volgende week te lezen op dit blog – kon ik de tekst niet gebruiken, maar hier natuurlijk wel. Daarom volgen nu, in citaat van Varga, de acht leukste voorbeelden uit Lijster of winterkoninkje? Uitdagingen bij het vertalen van jeugdboeken – de bijzondere wereld van Annie M.G. Schmidt.

Krullevaar
‘Een van de verhalen uit Pluk van de Petteflet gaat over een vreemde vogel die uit een groot, oranje ei gekomen is. Pluk helpt de vogel ontsnappen uit het vogelmuseum, waar de directeur hem wil opzetten. De naam van de vogel is krullevaar, samengesteld uit de woorden ‘ooievaar’ en ‘krullen’. Omdat er op de illustratie van Fiep Westendorp een vogel met parodistisch lange benen zichtbaar is, moet er gezocht worden naar een leuke/ritmisch klinkende watervogelnaam. Daaraan moeten we de eigenschap ‘krullend’ toevoegen. In het Hongaars bestaan veel samengestelde watervogelnamen met als tweede deel gém. Göndör betekent ‘krullend’. Als ik de fictieve, samengestelde, Hongaarse vogelnaam tussen werkelijke vogelnamen plaats, kan men het koekoeksei haast niet vinden: szürke gém, kékcsőrű gém, vörös gém, királygém, fehérhasú gém, nagycsőrű gém (tot hier echte vogelsnamen) en göndörgém.’

Kluizelaar
‘Pluk wil de dieren redden. De enige mogelijkheid is om naar de Kluizelaar te gaan, die heel ver weg woont en heel erg op een hippie lijkt. De naam van de man verschilt in één letter van het woord ‘kluizenaar’: gewoon om uit te drukken dat hij een bijzondere held is, niet slechts een van de vele kluizenaars. Remete is het Hongaarse woord voor ‘kluizenaar’. Het ligt voor de hand om de m te veranderen in n (Renete), wat niet echt opvalt en nog steeds heel erg op het oorspronkelijke woord lijkt.’

Heen- en weerwolf
‘Om bij de Kluizelaar te komen, moet Pluk de rivier de Waas oversteken. Er is een veerpont waarvan de veerman een wolf is: de heen- en weerwolf. Niemand durft met hem te varen vanwege zijn schrikbarende naam. Terwijl Pluk aarzelt of hij de veerman durft te roepen met de voorgeschreven drie fluiten, denkt hij: “Een heen- en weerwolf is eigenlijk iets anders dan alleen maar een weerwolf.” De wolf blijkt vervolgens zo zachtaardig te zijn als een lam.

De schaal van de Hongaarse vertaaloplossingen wordt beperkt door de combinatie van tekst en beeld. Omdat de illustratie van de wolf in het boek zit, kan ik in de vertaling de naam niet vervangen door die van een ander monster. Ik heb dus de weerwolf en de veerpont als uitgangspunt. In het Hongaars is ‘wolf’ farkas en ‘weerwolf’ vérfarkas. Als je het woord vér omdraait, krijg je rév, wat in het Hongaars toevallig ‘veerpont’ betekent. Dus heb ik van de naam Révfarkas gemaakt. Pluks aarzelingen klinken dan ongeveer zo: “Maar een révfarkas is eigenlijk iets anders dan een vérfarkas… Mensen hebben het zeker misgelezen!”’

De Waas
‘De rivier de Waas verschilt maar in één letter van de bestaande rivieren de Maas en de Waal. Daarom klinkt de naam echt rivierachtig in Nederlandse oren. De vertaalopgave is gecompliceerd, want het woord ‘waas’ heeft een betekenis die in het verhaal van belang is: op een gegeven moment wordt het zo wazig/mistig dat Pluk niet verder kan rijden. Dit wordt ook ondersteund door de expressieve illustraties. Men moet dus naar een naam zoeken die in één letter verschilt van de Hongaarse naam van een bestaande rivier, en bovendien de betekenis herbergt van waas/mist/nevel/damp. Na een tijdje alle krachten ingespannen te hebben om lang geleden gebruikte geografische kennis wakker te roepen, komen gelukkig de rivieren Körös bovendrijven. Dit zijn Sebes-Körös, Fekete-Körös, Fehér-Körös, Kettős-Körös en Hármas-Körös, die in Transsylvanië ontspringen en in de Hongaarse rivier Tisza uitmonden. Als we maar één letter veranderen, krijgen we ködös, en dat betekent wazig/mistig/nevelig! Omdat de bestaande rivieren Körös een eerste deel hebben, heb ik ook een eerste deel toegevoegd. Zo wordt de fictieve naam echt rivierachtig: Nagy-Ködös (nagy = groot). Op basis van de betekenis van ‘wazig’ heb ik elders in het boek ook de namen Hasselerwaard, Hasselbos en hasselbraam als Ködváros, Ködberek en ködiszeder vertaald.’

Spijtebijt
‘Een van de hoofdpersonages van de roman Pluk redt de dieren is een jongetje dat werd opgevoed door twee enorme grizzlyberen in een bos. De jongen bijt mensen, en daarna heeft hij er altijd spijt van. Vandaar zijn naam: Spijtebijt. Het Hongaarse equivalent is Mardoska geworden, waarin de betekenissen van de werkwoorden mar (‘bijten’) en mardos (mardossa a lelkiismeret betekent: ‘wroeging krijgen’, ‘het geweten knaagt’) zich mengen. Het -ka aan het eind is een verkleinsuffix, waarmee het woord het karakter van een eigennaam krijgt.’

Kokkelse plas
‘De Kokkelse plas, uit de kinderroman Otje, is de tot adjectief afgeleide vorm van het zelfstandig naamwoord ‘kokkel’ – de schelp cerastoderma edule – plus het woord ‘plas’. De Hongaarse vertaling ervan is een naturalisatie par excellence. Kecskeköröm (letterlijk: ‘geitenklauw’) is immers de volksuitdrukking voor de overblijfselen van de schelp congeria ungula caprae, die vijf miljoen jaar geleden in de Pannonische Zee leefde. Deze kan men tegenwoordig in het Balatonmeer vinden.’

Kaapse raasdonders
‘Een van de hoofdpersonages uit Otje is Tos, een kok zonder baan die soms driftbuien heeft. Alleen zijn dochtertje is in staat hem tegen te houden. Tos zoekt werk en komt in een klein restaurantje aan. Daar zit net een admiraal die een maaltijd met een rare naam bestelt: Kaapse raasdonders. Juffrouw Twiddel, de eigenares van het etablissement, kent het niet, maar durft dit niet te bekennen. Het woord ‘raasdonder’, een synoniem voor ‘kapucijners’, is niet heel bekend onder Nederlandse moedertaalsprekers. De maaltijd evenmin (of tenminste, niet vóór dit verhaal van Annie M.G. Schmidt): die bestaat uit kapucijners, gebakken spek en uien. Juffrouw Twiddel denkt dat het een soort pannenkoeken zijn, en bakt pannenkoeken voor de admiraal. De admiraal smijt ze vervolgens verontwaardigd door het raam naar buiten.

Een letterlijke vertaling van ‘Kaapse raasdonders’ is geen begaanbare weg. Op de eerste plaats bevatten de Hongaarse equivalenten voor ‘kapucijners’ het woord borsó (‘erwt’) als tweede deel van een samenstelling. De eigenares van het restaurant zou deze maaltijd dus niet kunnen verwisselen met een heel ander soort eten. Op de tweede plaats zou de humor van de situatie verloren gaan, en ook de herkenning dat de maaltijd een rare naam heeft, terwijl het recept ervan heel simpel is. Het is wenselijk om de oorspronkelijke naam te vervangen door een maaltijdnaam die ten eerste ook in de doeltaal bijzonder klinkt, ten tweede naar een simpele maaltijd verwijst, ten derde met een dessert verward zou kunnen worden (maar geen zoetigheid is) en tenslotte uit twee woorden bestaat. Waarom dit laatste ook wenselijk is, komt later ter sprake.

Ik heb voor gránátos kocka gekozen. ‘Granaatblokjes’, ruitvormige pasta met aardappelen, uien, paprika en peper – een vertaling die in ons geval ook nog op de militaire rang van de admiraal reflecteert. De ingrediënten ervan zijn niet iedereen bekend. Bovendien zou de Hongaarse naam verward kunnen worden met een soort zoetigheid, te weten bepaalde zoete deegblokjes: piskótakocka, kakaós kocka, diós kocka enzovoorts. In de Hongaarse vertaling serveert de eigenares van het restaurant een soort deegblokje: piskóta.’

Grieven
‘Tos wordt net ontslagen wanneer er een Franse groep bij het restaurant aankomt. De eigenaar van het hotel spreekt geen woord Frans, en interpreteert de Franse woorden in zijn eigen taal. Hij hoort het woord ‘grieven’. Maar hoe kunnen de nieuwe gasten grieven – klachten – hebben als ze nog nooit in het restaurant hebben gegeten? Meneer Pardoes vraagt Tos, die wel Frans praat, om te vertalen. Het blijkt dat meneer het Franse woord grives heeft gehoord, waarvan de betekenis ‘lijsters’ is. De Fransen hebben geen klachten, ze willen lijsters eten.

Om het woordenspel te kunnen overdragen, moeten we ten eerste een Frans woord vinden dat – als we het uitspreken – heel erg op een Hongaars woord of een Hongaarse uitdrukking lijkt. Vervolgens moet het woord in het Frans beslist een soort vogel betekenen, en dan ook nog een eetbare vogel van klein formaat. Klein, omdat er op de illustraties lijsters en andere minuscule vogeltjes zichtbaar zijn. Ten derde moet de Hongaarse uitdrukking waarmee het Franse woord verwisseld kan worden naar een klacht in verband met het restaurant verwijzen. Welnu, het ornithologische onderzoek kan beginnen!

Nadat ik van een vriend, een expert in de Franse taal, te weten gekomen was dat zangvogels in het algemeen eetbaar zijn (en in Frankrijk ook worden gegeten), werd de studie beperkt tot de namen van Franse zangvogels – en uiteraard de uitspraak ervan. Daarmee verminderde het potentiële aantal treffers. Zo ben ik de vogelnaam roitelet (‘winterkoninkje’) tegengekomen die, op zijn Frans uitgesproken, op het Hongaarse rohadt lé lijkt, wat ‘rot sap/rotte soep’ betekent. Dat kan meteen gebruikt worden als klacht in een restaurant.

In de Hongaarse vertaling klagen de Fransen dus niet over rotte soep, maar ze willen winterkoninkjes eten. Omdat de lijsters in de vertaling op dit punt in winterkoninkjes veranderden, moet men hier ook op andere plaatsen in het verhaal rekening mee houden. Met terugwerkende kracht muteren de namen van de dieren-helden die tot dan toe misschien als lijsters een rol hebben gespeeld: ‘lijsterpastei’ moet vervangen worden door ‘winterkoninkjespastei’, enzovoorts.’