Japanse artsen die onderling Duits praten. Duits als taal van Russische vakbladen. Honderd jaar geleden spraken onze oosterburen een heuse wereldtaal – totdat de Eerste Wereldoorlog (1914–1918) daar een einde aan maakte.
In de negentiende eeuw beleefde de Duitse wetenschap een stormachtige periode. Heinrich Hertz ontdekte de radiogolven, Justus von Liebig de kunstmest, Wilhelm Röntgen de röntgenstraling – de voorbeelden zijn talrijk. Al die successen verhoogden de belangstelling voor de Duitse taal aanzienlijk. Het taalgebied, al eeuwen in expansie, strekte zich zelfs uit tot koloniën als Kameroen (Afrika), Qingdao (China) en het eiland Palau (in de Grote Oceaan). Hoe die opmars abrupt tot een einde kwam, vertelt Matthias Heine in zijn boek Letzter Schultag in Kaiser-Wilhelmsland. Wie der Erste Weltkrieg die deutsche Sprache für immer veränderte. Heine schrijft als journalist van het Duitse dagblad Die Welt regelmatig over taal en maakte speciaal voor dit blog een gaatje in zijn agenda.
Laten we beginnen bij de titel van uw boek. Waar ligt Keizer Wilhelmsland en hoezo heeft de Eerste Wereldoorlog het Duits voorgoed veranderd?
Keizer Wilhelmsland is de naam van een voormalige Duitse kolonie op Nieuw-Guinea, in Azië. Ze is na de Eerste Wereldoorlog verloren gegaan. Ik heb onder meer voor die titel gekozen omdat de naam doet denken aan het tijdperk van het Duitse keizerrijk (dat tussen 1871 en 1918 bestond, red.). De Eerste Wereldoorlog heeft het Duits veranderd omdat hij de expansie ervan heeft gestopt. Niet alleen in de koloniën werd Duits gesproken, maar het was ook lingua franca in vele gebieden in Oost-Europa – met name natuurlijk in Oostenrijk-Hongarije. Het Duits van Praag gold lange tijd als ideaal, als het mooiste Duits dat er bestond. Zonder die terugdringing in geografische zin had de taal zich waarschijnlijk anders ontwikkeld. En een Duitstalige hiphopband uit Nieuw-Guinea had zijn taalvondsten op duizenden fans kunnen overdragen, zoals ook rappers uit de VS tegenwoordig het Engels van Groot-Brittannië beïnvloeden.
Geeft u eens drie voorbeelden die aantonen dat Duits voor de Eerste Wereldoorlog een wereldtaal was.
Ten eerste had je de geografische verspreiding ervan. Zo kenden de VS een reusachtige Duitstalige gemeenschap, met zijn eigen kranten en tijdschriften. Van de niet-Duitstalige Amerikanen die een vreemde taal leerden koos maar liefst 25 procent voor Duits. Ten tweede was het Duits een van de drie belangrijke talen van de wetenschap, naast Frans en Engels. Duitse universiteiten liepen wereldwijd voorop. De regen aan Nobelprijzen die op Duitse wetenschappers neerdaalde, verschafte de taal een enorm prestige. Veel wetenschappelijke tijdschriften hadden Duits als voertaal, zoals het Archiv für japanische Chirurgie in Japan of het St. Petersburger medicinische Wochenzeitschrift in Rusland. De Russische fysioloog Ivan Pavlov, die van de hondjes en de Pavlov-reactie, kreeg pas een Nobelprijs nadat hij zijn studie vertaald had naar het Duits en de internationale gemeenschap er dus kennis van kon nemen. In Japan werd Duits de taal van de geneeskunde. Toen dat land aan het hervormen sloeg, vroeg het Duitsland om een paar legerartsen te sturen om de gezondheidszorg te reorganiseren. Het Duits kreeg in Japan een positie die bij ons met het Latijn te vergelijken is. Nog tot aan de Tweede Wereldoorlog werden patiëntendossiers in het Duits geschreven. Aan het derde aspect besteed ik in mijn boek weinig aandacht, omdat het algemeen bekend is: het culturele aanzien dat het Duits genoot dankzij mensen als Goethe, Nietzsche, Wagner, Schiller, enzovoorts. Dat was zeer groot – totdat Duitsland zijn imago met twee wereldoorlogen en de Holocaust ruïneerde.
Een van de beroemdste Amerikanen die Duits heeft geleerd was de schrijver Mark Twain. Heeft hij niet eens gezegd: ‘Life’s too short to learn German’?
Dat is mogelijk. Twain heeft ook een boek geschreven met de titel The Awful German Language (in vertaling: Die schreckliche deutsche Sprache, red.). Maar als het zo is, dan was het een grap, want hij sprak goed Duits. Twain heeft lang in Duitsland gewoond. En in Wenen, waar zijn dochter muziekonderwijs genoot. Hij is zelfs op audiëntie geweest bij de Oostenrijkse keizer Franz-Joseph.
Kent u het verhaal van de nipte nederlaag van het Duits in de VS? Bij een verkiezing om te bepalen wat de officiële taal van de Amerikaanse republiek moest worden, won het Engels met maar één stem verschil.
Dat is een legende. De VS hebben helemaal geen officiële ambtstaal, nog steeds niet. Het verhaal is ontstaan uit het feit dat de deelstaat Pennsylvania al in de achttiende eeuw veel Duitssprekenden telde (de Pennsylvania Dutch – een benaming met een vertaalfout, waarin Deutsch is opgevat als Dutch in plaats van German, red.), die ook in het parlement Duits gebruikten. Duitstaligen hebben zich – vooral in de negentiende eeuw, toen ze met miljoenen naar Amerika trokken – net als de Scandinaviërs vooral in het Midden-Westen gevestigd. Pennsylvania-Duits wordt nog steeds gesproken, door de Amish bijvoorbeeld. Het is een echte dochtertaal, een mengvorm, samengesteld uit de verschillende soorten Duits die de nieuwe immigranten met zich meebrachten.
Veel Nederlandse woorden die in vreemde talen zijn beland hebben met de zeevaart te maken, omdat ze zijn opgepikt in de zeventiende eeuw, toen de Republiek der Verenigde Nederlanden een maritieme wereldmacht was. Zijn de meeste Duitse leenwoorden ook uit de wereld van de wetenschap afkomstig?
Kijk maar eens op de site van Oxford English Dictionary, daar vind je een register van Duitse leenwoorden in het Engels. Je verwacht termen als Kindergarten, Leitmotiv en Übermensch, maar het betreft vooral specifieke, wetenschappelijke benamingen die nauwelijks meer als Duits te herkennen zijn. Woorden van geologische aard, voor bepaalde mineralen bijvoorbeeld, omdat Duitsland lang voorop heeft gelopen in de mijnbouw. Die stammen al uit de zestiende eeuw. Uit de negentiende eeuw hebben termen uit de botanica, natuurkunde, scheikunde en andere disciplines de overstap gemaakt. Japanners gebruiken voor ‘patiënt’ nog steeds het woord kuranku, afgeleid van der Kranke.
Wat me verraste in uw boek is de kraakheldere breuk die de Eerste Wereldoorlog betekend heeft in de verspreiding van het Duits. De overwinnaars weerden bewust de grote verliezer Duitsland – moeten we die breuk als pure politiek classificeren?
Er is niet één oorzaak te noemen. Het Engels was zeker dominant geworden, gezien de opkomst van de Amerikaanse universiteiten en de Nobelprijzen die hun wetenschappers in toenemende mate wonnen. En er zijn gewoonweg Duitstalige gebieden verloren gegaan. De doodsteek gaf de Tweede Wereldoorlog, waarna zelfs buurlanden als Nederland en de Scandinavische landen de zin verging om Duits te spreken en te schrijven. Maar inderdaad: na de Eerste Wereldoorlog mocht het Duits als wetenschapstaal niet meer gebruikt worden. Vooral Frankrijk en Engeland vonden dat. Duitsland werd uitgesloten van deelname aan internationale wetenschappelijke organisaties die na de oorlog het licht zagen, nieuwe vakbladen werden opgericht om de dominante Duitstalige te verdringen. Dat heeft het Duits geschaad.
Honderd jaar geleden had niemand geloofd dat niet alleen het Duits, maar ook het Frans teruggedrongen zou worden en alleen het Engels als echte wereldtaal zou overblijven. Hoe is de status van het Duits nu?
Volgens de Duitse onderzoeker Ulrich Ammon, die een boek over dat thema heeft geschreven, behoort Duits tegenwoordig tot de vijf meest onderwezen talen ter wereld. Na de ineenstorting van het communistische Oostblok in 1989 zijn grote aantallen Oost-Europeanen weer Duits gaan spreken. De laatste jaren zijn veel Zuid-Europeanen de taal gaan leren: denk aan Spaanse of Italiaanse academici die in eigen land geen baan konden vinden, maar wel in Duitsland. De populariteit van het Duits is fors toegenomen. Duitsland heeft weer een beter imago.
