Hoe het Duits de taal van de popmuziek werd

Wij kennen de Neue Deutsche Welle vooral van Nena en haar wereldhit ‘99 Luftballons’. De muziekstroming begon echter in alternatieve kringen en betekende de doorbraak van het Duits als taal van de popmuziek – in Duitsland, welteverstaan.

Het is eind december 1982 wanneer Peter Schilling de telefoon uit zijn handen laat vallen en het op een huilen zet. Zijn platenmaatschappij belde: het liedje ‘Major Tom (völlig losgelöst)’ heeft de eerste plek in de Duitse hitparade bereikt. Van het dromerig-afstandelijke nummer over een verloren astronaut (‘völlig losgelöst/ von der Erde…’) worden dagelijks 85.000 exemplaren verkocht. De 26-jarige Schilling is in één klap een tieneridool, die in zijn eenkamerwoning in Stuttgart door fans belaagd wordt en die zijn oma van 83 de post laat beantwoorden. Hij maakt een Engelstalige versie van het lied en scoort ook in de VS een hit. Schilling ontvangt felicitaties van wereldsterren als Freddie Mercury en nota bene David Bowie, wiens ‘Space oddity’ hem inspireerde tot het lied over Major Tom. Het succes overweldigt de Duitse muzikant: tegen het einde van het decennium stort hij in, overwerkt, om pas tien jaar later weer op te krabbelen. De Neue Deutsche Welle is dan al lang voorbij.

Salonfähig
Bij Neue Deutsche Welle – ‘nieuwe Duitse golf’ – denken we aan Duitstalige hits uit de jaren tachtig, zoals Nena’s ‘99 Luftballons’ (1983) en ‘Rock me Amadeus’ (1985) van Falco. Het zijn moderne klassiekers die nog altijd gedraaid worden, zowel bij onze oosterburen als bij ons. ‘Major Tom’ dook niet zo lang geleden op in de tv-series Breaking bad en The Americans en The Kik maakte er een Nederlandstalige versie van. Toch begon de Neue Deutsche Welle in de obscuriteit van de underground. De stroming duurde kort, maar schudde de Duitse muziekwereld op en haalde de Duitse taal uit de hoek van de schlagers door haar, eh, salonfähig te maken voor de popmuziek. Vervolgens ging ze ten onder aan haar eigen succes.

1979
De term Neue Deutsche Welle ontstond aan het einde van de jaren zeventig. Punk en de daarop volgende new wave hadden ook in Duitsland vaste voet onder de grond gekregen, met name in het alternatieve circuit. Terwijl de meeste muzikanten Engelstalige voorbeelden kopieerden, begonnen sommigen te experimenteren met teksten in het Duits – op zichzelf al een dwarse keuze, want er waren maar twee Duitstalige popmuzikanten die niet de als stompzinnig beschouwde schlagers zongen en dat waren Udo Lindenberg en Nina Hagen. Van een van de nieuwe bandjes, DAF (Deutsch-Amerikanische Freundschaft), verscheen in 1979 in muziekblad Sounds een advertentie die het debuutalbum omschreef als behorende tot de ‘Neue Deutsche Welle’. De term, geleend van ‘new wave’, beklijfde toen Sounds-journalist Alfred Hilsberg hem overnam voor een reeks artikelen over de ontwikkelingen in de muzikale underground.

Synthesizers
Want dat was het nog: underground. Alternatieve kunstenaars in met name Düsseldorf (DAF, Der Plan, Mittagspause, Fehlfarben), West-Berlijn (Ideal) en Hamburg (Abwärts) maakten experimentele muziek die ze via kleine, onafhankelijke platenmaatschappijen aan de man brachten. Ze zochten naar een eigen stijl door in het Duits te zingen, daar hoekige ritmes bij te zoeken, absurde of onzinnige onderwerpen te behandelen, en dit alles onder minimalistische begeleiding van bij voorkeur de MS-20 van het Japanse merk Korg, een van de eerste betaalbare synthesizers. DAF liet zich in de eerste én latere fase van de Neue Deutsche Welle kennen als de provocatiefste van het stel. Neem de derde plaat Alles ist gut (1981). In ‘Der Mussolini’ spoort Gabi Delgado-López, tijdens optredens in leer gestoken en met kaalgeschoren kop, zijn publiek aan om ‘de Mussolini’ en ‘de Adolf Hitler’ te dansen, op snoeiharde drums en bas. ‘Der Räuber und der Prinz’ is regelrecht homo-erotisch. Kortom, een schande.

Een serieuze zaak
DAF besloot al in een vroeg stadium om niet in het Engels, maar in het Duits te zingen. Delgado-López legde dat zo uit: ‘Het is niet alleen onderdeel van het imago. Het is een serieuze zaak, omdat DAF van begin af aan geen Amerikaanse pop, rock of wat dan ook wilde imiteren. Wij geloven echt dat cultuur, televisie en muziek overal aan een heel sterke Amerikaanse invloed blootstaan. In het begin luidde een van onze kerngedachten dat we weigerden om rock-‘n-roll na te doen en weigerden om Engels te zingen. Dat doen wij niet. Wij hebben onze eigen identiteit. Onze identiteit is geen Amerikaanse identiteit.’ Overigens zou de band in 1986, na een breuk, zijn eerste en enige Engelstalige album uitbrengen: 1st Step to Heaven.

Ommekeer
Ten tijde van Alles ist gut was in de Neue Deutsche Welle al een ommekeer ingezet. De Duitstalige, grensverleggende muziek sloeg aan. Platen vonden onverwacht gretig aftrek en populaire tienertijdschriften als Bravo schaarden zich achter het nieuwe geluid. Toen de Berlijnse formatie Ideal op 30 augustus 1980 voor de Rijksdag haar muziek liet horen aan 150.000 toeschouwers, als voorprogramma van de Britse rockband Barclay James Harvest, was het hek van de dam. Het debuutalbum Ideal bereikte de top drie van de Duitse hitparade. Dat was een plaat van een onafhankelijk label nog nooit gelukt. De muziekindustrie dook erbovenop. Artiesten die nog geen platenmaatschappij hadden kregen een contract, nieuwe bands werden geformeerd – als ze maar dansbare, Duitstalige pop produceerden.

Marketing
Neue Deutsche Welle groeide uit tot een marketingconcept waaronder een veelheid aan muzieksoorten viel. Opeens was alles Neue Deutsche Welle, in het hele Duitse taalgebied: zowel het minimalistische ‘Eisbär’ (1980) van de band Grauzone uit Zwitserland werd een hit als het vet aangezette ‘Der Kommissar’ (1981) van de eigenzinnige Oostenrijker Hans Hölzel, artiestennaam Falco. Liedjes die een breed publiek trokken zetten de toon. Diepgang, gelaagdheid of experimenteerdrift verdwenen naar de achtergrond. Wat te denken van ‘Der Knutschfleck’ (‘de zuigzoen’) van Ixo uit 1983, of one hit wonder ‘Tretboot in Seenot’ van Frl. Menke uit hetzelfde jaar, over een waterfiets in de problemen?  

Wereldhits
Natuurlijk, soms ging het oorspronkelijke temperament hand in hand met succes. Trio scoorde met het absurdistische ‘Da da da’ – voluit: ‘Da Da Da ich lieb dich nicht du liebst mich nicht aha aha aha’ – in 1982 een internationale hit. ‘99 Luftballons’ bekritiseerde de wapenwedloop in de Koude Oorlog en voerde Nena naar plek twee in de Amerikaanse Billboard Hot 100 en, in Engelstalige versie, naar de toppositie van de Britse hitlijsten. ‘Rock me Amadeus’, een gerapte ode van Falco (en het Nederlandse producentenduo Bolland & Bolland) aan ‘punker’ Wolgang Amadeus Mozart, is tot op heden het enige Duitstalige nummer dat zowel in de VS als in Groot-Brittannië op één heeft gestaan.

Schluss
Of het nog tot de Neue Deutsche Welle behoort, is echter twijfelachtig. Verzadiging had toegeslagen. De verkopen liepen terug, gebrek aan vorm en inhoud vielen op en toen zelfs Udo Lindenberg – die al sinds het begin van de jaren zeventig aan de weg timmerde – als Neue Deutsche Welle werd verkocht, verloor het containerbegrip zijn inhoud. Duitstalige pop zou voor altijd blijven, maar met de muziekstroming was het in 1983, uiterlijk 1984 gedaan. Al surfte Peter Schilling nog een aantal jaren mee, totdat zijn golf stuksloeg op het strand.

Dit artikel is in aangepaste vorm gepubliceerd in de VARAgids.