Sanskriet, een oeroude taal uit Azië, is verwant aan het Nederlands. Het ‘Latijn van India’ maakt een opvallende comeback – mede dankzij een populaire televisieserie uit de jaren tachtig.
Wie meer over Sanskriet wil weten, belt met prof. dr. Paul van der Velde. De hoogleraar vergelijkende godsdienstwetenschap aan de Radboud Universiteit in Nijmegen heeft Indiase talen gestudeerd, waaronder Sanskriet, en promoveerde op Middeleeuws Hindi. In Nijmegen geeft hij onder meer colleges Hindi en Sanskriet. ‘Nooit aan grote groepen,’ voegt Van der Velde er fijntjes aan toe.
Waar moeten we Sanskriet van kennen?
‘Studenten Nederlands hadden het vroeger vaak als bijvak. Dit vanwege het vergelijkende element: Sanskriet is een heel oude, Indo-Europese taal. Kenners schrijven het trouwens als ‘sanskrit’. En de klemtoon ligt op de eerste lettergreep: sánskriet. In het Sanskriet zelf heet de taal Sanskrta. Dat betekent gevormd, gecultiveerd. Het tegenovergestelde is prakrit: volks.’
Dus het Nederlands en het Sanskriet hebben dezelfde voorouder?
‘Dat klopt. Ooit moet er een taal hebben bestaan die zich uitstrekte van Europa tot aan India. Die noemen we het Proto-Indo-Europees. Europeanen hebben het bestaan ervan pas ontdekt toen ze zich gingen verdiepen in het Sanskriet en de overeenkomsten zagen met hun eigen talen. Het Germaans, waar het Nederlands uit voorkomt, is al vroeg afgesplitst van het Proto-Indo-Europees. Sanskriet is er redelijk dicht bij in de buurt gebleven. Toch kun je goed merken dat de talen verwant zijn. Ons woord ‘hart’ is in het Sanskriet bijvoorbeeld hrt, uit te spreken als hurt. En ‘wagen’ is vahana. ‘Is’ is as. In ‘worden’ herken je de Sanskriet-wortel wrd, uitgesproken als vurd. ‘Zwerk’ is svarga. Soms kom je in het Sanskriet letterlijk een Nederlands woord tegen.’
Hoe zit het met de grammatica?
‘Typerend voor de Indo-Europese talen is dat ze een uitgebreide grammatica kennen. Denk aan naamvallen, woordgeslachten en werkwoorduitgangen. Veel dingen kun je daardoor ongelooflijk concreet zeggen, maar het maakt die talen moeilijk. Thais en Cambodjaans bijvoorbeeld zijn veel eenvoudiger, zonder een verbuiging van naamvallen of werkwoorden. Het vroege Sanskriet, dat we het Vedisch noemen, kende een werkwoordsysteem dat zo ongelooflijk uitgebreid was dat ook de Indiërs het niet meer wisten.’
Geef eens een voorbeeld.
‘Ken je klassiek Grieks? Daarin bestaat de aoristus, een variant van de verleden tijd. Die vorm geeft onder meer aan dat iets éénmaal is gebeurd, en niet meerdere keren. Nou, in Vedisch Sanskriet hadden werkwoorden zelfs verschillende uitgangen wanneer de spreker een handeling voor een ander deed of voor zichzelf. Gaandeweg is dat werkwoordsysteem eenvoudiger geworden. Sprekers begonnen steeds meer hulpwerkwoorden te gebruiken. Zo werd het normaal om in plaats van ‘ik ging’ te zeggen: ‘ik ben gegaan’. Dat scheelde een hoop verbuigingen. Dan nog is de hoeveelheid grammatica in het Sanskriet gigantisch. De taal heeft acht naamvallen. Er zijn drie getallen: enkelvoud, meervoud – en tweevoud.’
Sanskriet is dus geëvolueerd uit het Vedisch?
‘Feitelijk is het een kunsttaal. Sanskrietachtige talen zijn lang gesproken, maar zoals we Sanskriet nu kennen, is het gemaakt. Het is de taal die is vastgelegd door Panini, een linguïst die tussen de zesde en de vierde eeuw voor het begin van onze jaartelling in India leefde. In de noordelijke gebieden had je religieuze, hindoeïstische teksten die mondeling werden overgedragen: de Veda’s. Die zijn eeuwen later opgeschreven in een taal die daarom ook wel Vedisch wordt genoemd. Panini heeft in zijn standaardwerk Astadhyayi keuzes gemaakt uit het Vedisch. Zijn variant is het klassieke Sanskriet geworden.’
Werd Sanskriet in heel India gesproken?
‘Oorspronkelijk komt de taal uit Noord-India. Waarschijnlijk leefde daar een belangrijk volk dat Sanskriet sprak. Later is de taal in andere gebieden overgenomen en uiteindelijk werd het de referentietaal van heel India. Ook van het zuiden, dat heel andere talen kende, zoals het Tamil. Die lijken niet op Sanskriet, maar hebben er wel woorden uit geleend.’
Dus de reikwijdte van het Sanskriet zie je terug in andere talen?
‘Tot Indonesië aan toe. Dat geldt voor Sanskriet, maar ook voor Pali, de Indiase taal van het oude boeddhisme. Die twee dienen als referentiekader voor andere talen in heel Zuidoost-Azië. Het Indonesisch heet ook wel Bahasa Indonesia. Bahasa komt van het Sanskriet-woord bhasha, dat ‘taal’ betekent. Het Thais heet Pasa Thai – pasa kent dezelfde herkomst.’
Hoe lang is Sanskriet al een dode taal?
‘Dat weten we niet precies. Boeddha sprak het al niet meer, en die leefde in de zesde of vijfde eeuw voor Christus. Tegen die tijd was het geschreven, gecodificeerde Sanskriet uiteengevallen in verschillende spreektalen, de prakrits. Op een gegeven moment werden in sommige klassieke theaterstukken al meerdere talen gesproken. De figuur van de koning sprak dan Sanskriet, andere personages gebruikten een streektaal.’
Dat klinkt als een taal met een groot prestige.
‘De rol van Sanskriet was vergelijkbaar met die van het Latijn in Europa. Als je wilde dat je tekst serieus genomen werd, schreef je in het Sanskriet. Lokaal bleef je bereik misschien klein, maar ontwikkelde mensen ver weg konden je werken lezen. Theatermakers schreven erin, deskundigen op allerlei vlak, filologen, filosofen.’
Een van de weinige titels die ik ken uit de klassieke Indiase literatuur is de Mahabharata. Is die ook in het Sanskriet geschreven?
‘Inderdaad. De Mahabharata is een klassiek werk. Het is een epos dat het verhaal vertelt van de Bahrata-oorlog, een gewapende strijd tussen twee verwante families. Waarschijnlijk berust het gedeeltelijk op historische gebeurtenissen, maar als genre behoort het tot de mythologieën. Er komen wonderlijke wapens in voor en mensen van negen meter lang, om maar iets te noemen. We denken dat de teksten tussen de derde eeuw vóór en de vierde eeuw na Christus zijn opgetekend. Dat is een behoorlijke geschiedenis, maar sommige delen ervan zijn Vedische hymnes van wel vier- tot vijfduizend jaar oud. Je zou denken: erg lang geleden, dus daar hebben we het niet meer over. In India dus wel.’
Hoe bedoelt u?
‘In Europa is Latijn al lang passé, maar in India is Sanskriet tot op de dag van vandaag invloedrijk. Als je Hindi spreekt en je gebruikt leenwoorden uit het Sanskriet op de juiste manier, dan springen mensen in de houding. Dan laat je zien dat je niet van de straat bent. Hier moet ik een populaire televisieserie uit de jaren tachtig noemen: Mahabharat. Dat was een verfilming van de Mahabharata. Iedereen in India keek ernaar. Je kon in New Delhi over een uitgestorven Connaught Circus lopen [een van de drukste gebieden van de Indiase hoofdstad, ook wel Connaught Place of Rajiv Chowk genoemd, red.] als ze werd uitgezonden. Het Hindi dat de acteurs in Mahabharat spraken, was heel erg gesanskritiseerd. De serie heeft het taalgebruik van India veranderd.’
In welk opzicht?
‘Mahabharat heeft ervoor gezorgd dat heel normale woorden uit het Hindi zijn vervangen. Ik heb veertig jaar geleden Hindi geleerd, dus vóór Mahabharat [dat in 1988 op de buis verscheen, red.]. De taal bevatte woorden uit het Urdu, Arabisch en Perzisch. Maar die zijn aan het verdwijnen. Ze worden vervangen door termen uit het Sanskriet. Nieuwe, moderne woorden, afkomstig uit een dode taal. Sanskriet wordt steeds populairder. Indiërs leven met hun geschiedenis, hè. Het is vrij gewoon dat iemand zijn stamboom kent en alle personen daarin kan opnoemen, tot duizend jaar geleden. In Nederland komen we meestal niet verder dan drie generaties.’
In het Nederlands en andere Westerse talen zijn ook nieuwe woorden gevormd op basis van Latijn of Grieks.
‘Je bedoelt ‘telefoon’ en zo. Dat hebben ze in India ook gedaan. Een telefoon heet in het Hindi officieel dur bhasha. Dur betekent afstand, bhasha betekent taal. ‘Taal op afstand’ dus. Een televisie is dur darshan: ‘afstand’ en ‘beeld’. Niemand gebruikt het, hoor. Iedereen zegt ‘tievie’.’
Sanskriet is dus een dode taal die nog steeds wordt gebruikt.
‘Zeker. Het Sanskriet heeft status. Daarmee laat je zien dat je gecultiveerd bent. En hoewel de federale overheid alleen Hindi en Engels gebruikt, is Sanskriet een van de officiële talen van India. Wil je een groot bereik hebben, dan moet je in het Sanskriet schrijven. Nog steeds. Dat doe ikzelf ook: ik heb een poëziebundel uitgebracht, met gedichten over de schoonzus van de boeddha.’
