Verbluffend boek over de Azteken (1): Waarom Mexico eigenlijk Mesjiko heet

De Grote Tempel in de Azteekse hoofdstad Tenochtítlan, zoals voorgesteld in de nieuwe dramaserie Hernán (2019) van Amazon Prime

Tijdens mijn reis door Mexico vroeg ik me af: zou er een historische roman bestaan over de Azteken, met veel aandacht voor hun taal? Ja, die bestaat. En hij is verbluffend.

Afgelopen zomer toerde ik vijf weken door Mexico. Daar moest natuurlijk een stukje voor dit blog uit voortkomen – maar waarover? Taal? Of geschiedenis? Over beide, zo zou blijken. Aan het einde van mijn reis, terug in Mexico-Stad, raakte ik opnieuw gefascineerd door de Azteken. Dat verdwenen volk had op deze plek zijn hoofdstad Tenochtítlan gehad, een stedenbouwkundig wonder vol enorme tempels en het hoogtepunt van een eeuwenoude cultuur, maar was in de zestiende eeuw door de Spanjaarden overmeesterd. Zou er een roman bestaan die me meer kon vertellen over die periode, vroeg ik me af. Op zoek in het online-winkeltje van mijn e-reader stuitte ik op een boek uit 1980: Aztec. Geschreven door ene Gary Jennings. Zeer lovend besproken door onder meer The New York Times. Het werd mijn ontdekking van het jaar.

Seks, geweld, drama
Aztec is een meeslepend werk. Het weet een sensationeel verhaal vol seks, geweld en drama te koppelen aan een intelligente, verfijnde tentoonspreiding van kennis van de Azteekse cultuur. Dát decor is de ware hoofdrolspeler van het boek: een vreemde wereld die zich aan de lezer openbaart, levendig en gedetailleerd, in al haar verscheidenheid, als een nieuw universum uit een fantasyroman – althans, zo stel ik het mij voor, want ik lees eigenlijk nooit fantasy. Relevant voor dit blog is de grote aandacht die auteur Jennings besteedt aan taal. De Azteken spraken Nahuatl, of preciezer: Klassiek Nahuatl, nu een dode taal. Het Nahuatl van vandaag de dag is daaruit voortgevloeid en wordt in Mexico nog steeds door zo’n anderhalf miljoen personen gebezigd. Jennings, de Amerikaanse schrijver voor wie Aztec zijn doorbraak betekende, woonde twaalf jaar lang in Mexico, waar hij als autodidact onderzoek deed naar de geschiedenis van de Azteken, zich bekwaamde in het Klassiek Nahuatl en zelfs het bijbehorende pictografische schrift leerde lezen. Het komt allemaal overvloedig terug in zijn roman. Die is doorspekt met woorden uit het Nahuatl (het woord ‘Klassiek’ zal ik vanaf nu weglaten). Je went er als lezer snel aan en door de vele herhalingen betrekken ze je dichter bij de vertelling.

Transcriptie
Laat ik eens proberen om het verhaal van Aztec samen te vatten. Wanneer ik een woord uit het Nahuatl gebruik, zal ik een kleine stop maken om uit te leggen wat het betekent. Er bestaan verschillende transcripties van de taal, maar ik zal uitgaan van de spelling die Jennings gebruikt, aangevuld met informatie uit deze Wikipedia-databank. Lees de woorden op zijn Spaans, dus met een u als oe, ch als tsj, y als j, accenttekens als é en ó geven de klemtoon aan, enzovoorts. De x is een sj.

De Azteek
Mexico, zestiende eeuw. Enkele jaren na de val van het Azteekse Rijk in 1521 ontvangt de bisschop van Mexico-Stad een brief van Karel V, koning van Spanje. De vorst verzoekt hem om in de nieuwe Spaanse kolonie een Indiaan op te snorren die kan vertellen hoe het leven was onder de Azteken, toen de stad nog Tenochtítlan heette. De bisschop komt met een oude man op de proppen. Don Juan Damasceno heet hij tegenwoordig, maar zijn geboortenaam luidt Mixtli. Deze Mixtli blijkt een kleurrijk – en, tot irritatie van de luisterende geestelijken, onbeschaamd – verteller. Zijn levensverhaal is de rode draad van het boek.

Oc ye nechca
‘Oc ye nechca’ (Er was eens), begint Mixtli in het Nahuatl, om in het Spaans te vervolgen. Mixtli wordt geboren op het eiland Xaltócan, in het Europese jaar 1466. Hij krijgt de naam Chicóme-Xochitl (‘Zeven Bloem’) mee, naar zijn geboortedag volgens de Azteekse kalender. Wanneer hij zeven is ontvangt hij, conform de traditie, de naam waarmee hij het de rest van zijn leven moet doen: Chicóme-Xochitl Tliléctic-Mixtli (‘Zeven Bloem Donkere Wolk’ – dat laatste deel verwijst naar het onstuimige weer op de dag dat hij het licht zag). Mixtli is van eenvoudige komaf. Zijn tete (vader) werkt in een steengroeve, zijn tene (moeder) is huisvrouw. Hij heeft één oudere zus, Tzitzilíni (‘het geluid van rinkelende belletjes’: tzitzilitza = belletjes doen rinkelen).

Pagina uit de Codex Borbonicus, vervaardigd door Azteekse priesters in het jaar 1562 of 1563. De afbeeldingen maken deel uit van de Azteekse kalender.

Lotsbestemming
Ze wonen in een dorp waar het leven, bepaald door sociale codes en religieuze regels, voorspelbaar verloopt. Als de mannen niet werken, drinken ze octli (een alcoholhoudende drank, gemaakt van de agave, die tegenwoordig pulque wordt genoemd) of roken ze picíetl (tabak). De kinderen eten xitómatl (tomaat) en ahuácatl (avocado) en drinken heel af en toe chocólatl (chocolade – waarom zoveel woorden in het Nahuatl eindigen op -atl heb ik al eens onderzocht in dit artikel). Toch houdt niet iedereen zich aan zijn of haar tonáli of lotsbestemming. De mooie Tzitzilíni, bijvoorbeeld, heeft lak aan de voorgeschreven kuisheid. Liever ontdekt zij de liefde met haar broer. Hadden we al gezegd dat Mixtli een onbeschaamd verteller was? De stomende passages leveren ons de woorden tepúli (penis) en tipíli (vagina) op, die nog regelmatig in het boek zullen terugkeren. Net als zijn zus zal ook Mixtli niet door het leven gaan als een gewone Mexícatl (de Azteken noemden zichzelf Mexíca. Omdat het Spaans geen sj-klank kent, noemden de veroveraars hen ‘Messika’ of ‘Meksika’. Eigenlijk zouden we tegen Mexico dus ‘Mesjiko’ moeten zeggen). Mixtli blijkt een slimme jongen en mag gaan studeren voor schriftgeleerde aan het hof van Texcóco. Die stad vormde met de Azteekse hoofdstad Tenochtítlan en het kleinere Tlácopan de Azteekse Driebond, oftewel het Azteekse Rijk.

Tenochtítlan
Mixtli heeft dan al een bezoek gebracht aan Tenochtítlan, als verjaardagscadeau van zijn vader. Tenochtítlan betekent zoveel als ‘bij de plek van de cactusvruchten [die groeien tussen] stenen’: tetl (steen) + nochtli (vrucht van de nopal-cactus) + ti (plaats) + tlan (bij). Dit verwijst naar de legende over het ontstaan van de stad, die de Azteken, ingefluisterd door hun god Huitzilopóchtli, moesten stichten op de plek waar ze een adelaar met een slang in zijn bek op een cactus zagen zitten. Dat zouden ze in het jaar 1325 hebben gedaan. Die adelaar prijkt nog steeds op de Mexicaanse vlag.

Watermanagement
Tenochtítlan is de trots van het Azteekse imperium. Onze koning Willem-Alexander zou haar prijzen om het vernuftige watermanagement. Tenochtítlan wordt doorkruist door kanalen en ligt op een eiland in het Texcóco-meer, dat verbonden is met het meer van Mixtli’s Xaltócan. Een waterkering houdt het brakke deel van het Texcóco-meer op afstand en houdt het water rondom Tenochtítlan zoet. Twee aquaducten voeren water aan van de bronnen van Chapultépec, zodat de stadsbewoners zich tweemaal daags kunnen wassen en degenen met een watercloset hun wc kunnen spoelen. 

Plattegrond van het merencomplex rondom Tenochtítlan, met bovenin Xaltócan

Chinampa
Tenochtítlan is te bereiken via uitvalswegen naar drie oevers van het meer of gewoon zoals Mixtli en zijn vader doen: met een acáli, een kano. De eilandstad is deels ontworsteld aan het water door het aanleggen van kunstmatige eilanden of chinampa’s (een Spaans woord, ontleend aan chinamitl uit het Nahuatl: ‘een gebied omsloten door een hek van rietstengels). Die eilanden zijn tegenwoordig nog te bewonderen in Xochimilco (xochitl (bloem) + milli (ontgonnen veld) + co, wat een plaats aangeeft), een zuidelijk gelegen district van Mexico-Stad. Je kunt er bootje varen met een mariachi-orkest. Doen, hoor. Verder is van dit hele Azteekse merencomplex amper nog iets over, door toedoen van de Spanjaarden, maar ook door natuurlijke ontwikkelingen.

Teveel voor ineens. Volgende keer verder lezen!

Lees ook de volgende aflevering:
Verbluffend boek over de Azteken (2): Een ijsje van de top van de vulkaan

3 Reacties

    1. Goed om te horen. Ik weet niet of ik het aandurf, gezien de kwaliteit van deel één. En de daarop volgende delen al helemaal niet, aangezien die van een andere auteur zijn die in de stijl van Jennings schrijft. Gelezen?

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *