In de Italiaanse serie ‘De geniale vriendin’ spreken ze geen Italiaans

Nou ja, een beetje. Maar de voertaal van de gelauwerde televisieserie – die ook wel L’amica geniale of My brilliant friend wordt genoemd en waarvan het derde seizoen nu begint – is Napolitaans. Dat is een taal met een eigen geschiedenis, een eigen grammatica en één superbekend woord (uit een andere context).

Aan tafel bij de Greco’s. Elena doet het zo goed op school dat ze in Pisa wil doorstuderen. Haar moeder, een ongeschoolde huisvrouw in een Napolitaans gezin, ziet zo’n Noord-Italiaans avontuur niet zitten. ‘Hoe kun je daar leven, zonder geld?’ blaft ze haar dochter toe, kissebissend tussen aanrecht en eettafel. ‘Houd op, ik wil die onzin niet horen!’ Als door een wesp gestoken komt Elena van haar stoel. ‘Het is geen onzin!’ roept ze. ‘Ik wil doorleren. Ik heb altijd meegewerkt, in huis geholpen en opgepast. Nu niet meer. Nu bepaal ík wat ik doe! Ik ga naar Pisa, of jullie het willen of niet.’ Vader Greco probeert de boel te sussen. ‘Niet overdrijven, Lenù,’ zegt hij. ‘Doe wat je moet doen, maar wij kunnen je nu niet helpen.’ Moeder trakteert haar dochter op een minachtend handgebaar. ‘Ga maar naar Pisa! Wat kan ons dat schelen?’ Ze draait zich om en begint in het afwaswater te rommelen. ‘Ik heb altijd al geweten dat je je beter voelt dan mij en de rest.’

Taal = klasse
Een scène uit het tweede seizoen van De geniale vriendin, de bewierookte dramaserie die vrijdag begint aan haar derde reeks (klik hier voor de trailer). L’amica geniale luidt de oorspronkelijke titel (internationaal: My brilliant friend), want de serie is van Italiaans-Amerikaanse makelij en volgt de vier zogeheten ‘Napolitaanse romans’ van de Italiaanse bestsellerauteur Elena Ferrante. Seizoen drie is gebaseerd op het derde boek, het vierde en laatste staat in de steigers. Alles draait om de hartsvriendinnen Elena ‘Lenù’ Greco (gespeeld door Margherita Mazzucco) en Raffaella ‘Lila’ Cerullo (Gaia Girace), die opgroeien in een volkswijk in Napels in de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Armoede en klassenverschillen spelen er een grote rol en wie ze wil overwinnen, heeft onderwijs nodig. De hierboven beschreven scène maakt duidelijk tot welke wrijving die situatie leidt. Heerlijk, een serie die bol staat van dat prachtige Italiaans, denkt u nu? Mis. Hoewel de romans in die taal zijn geschreven, kiest de televisiebewerking voor iets heel anders: het Napolitaans.

Dialecten en talen
De taal van Napels staat net zo ver af van het Italiaans als het Nederlands van het Duits. Zelfs Spaans en Portugees lijken nog meer op elkaar. Hoe kan dat? Wel, Italië is een lappendeken van tongvallen. Napolitaans behoort tot een groep dialecten (we gebruiken de termen ‘taal’ en ‘dialect’ door elkaar, want taalkundig bestaat er geen verschil) die in Midden- en Zuid-Italië gesproken wordt: grofweg alles onder Rome, maar een stukje hak en punt van de laars horen er niet meer bij en Sicilië ook niet. ‘In veel landen is op een bepaald moment in de geschiedenis een van de dialecten gekozen tot standaardtaal,’ legt taalwetenschapper Laura Migliori uit. Migliori doceert aan de universiteiten van Leiden en Utrecht en doet onderzoek naar Romaanse dialecten, waaronder die van Zuid-Italië. ‘In Italië was dat, in de veertiende eeuw, het geschreven fiorentino van Florence.’

‘O sole mio
Het was de periode waarin de hoofdstad van Toscane uitgroeide tot literair brandpunt dankzij maestro’s die in de volkstaal gingen schrijven: Dante (De goddelijke komedie), Boccaccio (Decamerone) en Petrarca (Il canzoniere). Hun taal werd toonaangevend. Napels lag echter zo’n vijfhonderd kilometer naar het zuiden en kende zijn eigen cultuur. Bijna zeshonderd jaar lang, van 1266 tot 1816, was het de hoofdstad van een onafhankelijke staat: het Koninkrijk van Napels. In de lokale taal, die zich uit het Latijn had ontwikkeld, verscheen literatuur, poëzie, theaterstukken en opera’s. De Napolitaanse liedkunst is wereldberoemd geworden – ‘‘O sole mio’ bijvoorbeeld. Ook ‘‘O surdato ‘nnammurato’, dat de supporters van voetbalclub Napoli hartstochtelijk meezingen, heeft een Napolitaanse tekst. En wat te denken van ‘Tu vuò fà l’americano’ uit 1956, dat u kent van de geremixte versie?

Mezzogiorno
De eenwording van Italië in 1861 bestendigde echter de situatie en door de opkomst van de massamedia na de Tweede Wereldoorlog groeide het literaire Florentijns definitief uit tot de nationale taal. Toch zijn de dialecten verre van verdwenen, zegt Migliori. ‘Het Italiaans dat tegenwoordig de standaard is, blijft een geschreven model. Er is geen streek in Italië waar je er moedertaalsprekers van aantreft. Vrijwel iedereen gebruikt zijn lokale dialect of een regionale variant van de standaardtaal.’ Wel bestaat er een verschil in waardering. ‘In Noord-Italië zijn ze trotser op hun dialecten. Mogelijk omdat er veel kernen liggen die vroeger rijke hoofdsteden waren: Venetië, Milaan, Turijn, Genua.’ In Zuid-Italië had je alleen Napels, Palermo en een handjevol plaatsen. Het platteland eromheen was arm. Nog steeds geldt het Mezzogiorno, een gebied dat het hele voormalige Koninkrijk van Napels beslaat, plus Sicilië en Sardinië, als economisch achtergebleven. De taal die de inwoners spreken wordt dan ook geassocieerd met gebrek, boersheid, weinig scholing, een lage sociale status en daarmee samenhangende criminaliteit – zoals de camorra, de maffiaorganisatie van Napels. ‘In het Zuiden bestaat een sterk taboe ten opzichte van het dialect,’ vat Migliori samen.

Hoe klinkt Napolitaans?
Hoe klinkt dat Napolitaans nu eigenlijk? Na een paar afleveringen van De geniale vriendin vallen de vele b’s en d’s op – stemhebbende plofklanken die de stembanden doen trillen, in tegenstelling tot de stemloze p’s en t’s. Ook is de oe-klank alomtegenwoordig. Verder doet Napolitaans minder zangerig aan dan Italiaans. Dat komt omdat een klinker aan het eind van een woord vaak wordt uitgesproken als de stomme e (zoals de e in ‘lopen’), waardoor de medeklinker die ervoor staat de aandacht trekt. Riturnato (Napolitaans voor ‘teruggekomen’) klinkt dus als riturnat’. In het Italiaans zou het ritornato zijn. Hetzelfde gebeurt met veel voorkomende termen uit de serie als tras’ (‘kom binnen’, in het Italiaans: entra) en ‘o sacc’, (‘ik weet het’, uit te spreken als ‘o satsj’. Italiaans: lo so). Deze stomme e wordt een sjwa genoemd in de taalwetenschappen en is een hoofdkenmerk van de Zuid-Italiaanse dialecten. De meeste klinkers zonder klemtoon veranderen in zo’n sjwa. ‘Maar er bestaan ook grammaticale verschillen,’ benadrukt Migliori. ‘De zin “Ik roep Mario” luidt in het Italiaans bijvoorbeeld: Chiamo Mario. In Napels zeggen ze: Chiam’ a Mario.’ Met het voorzetsel a ertussen dus, indien het lijdend voorwerp een persoon is. Net als in het Spaans. ‘En bezittelijke voornaamwoorden worden achter het woord geplakt waar ze bij horen als het om familieleden gaat. “Mijn vader” is in het Italiaans mio padre, maar in het Napolitaans patreme. En ze hebben ook andere werkwoordsvormen.’

Capisc’?
De ruimte ontbreekt om dieper op de materie in te gaan, maar één spectaculair feit krijgt u nog cadeau. Hoewel de taal onder druk staat, spreken naar schatting nog steeds zes à zeven miljoen mensen Napolitaans. Een deel van hen woont in de Verenigde Staten. Miljoenen Zuid-Italianen emigreerden daarnaartoe in de decennia rond 1900, om de armoede te ontvluchten. De misdadigers onder hen, met name Sicilianen, legden in New York het fundament van de beruchte Amerikaanse maffia. Daar zijn later fameuze films en series over gemaakt: moderne klassiekers als The Godfather, Goodfellas en The Sopranos. En waarmee besluit een gangster in zo’n film zijn instructie aan een huurmoordenaar of zijn dreigement aan een tegenstander? Met iets wat klinkt als ‘kapiesj’. Dat is niet capisci, Italiaans voor ‘snap je’ of ‘begrepen’, maar de Siciliaanse variant ervan. Napolitaans kent precies hetzelfde woord, met precies die Zuid-Italiaanse sjwa. Dus zeg het maar eens hardop, en besef dat u zonder het te weten al een woordje Napolitaans kende voordat u aan dit artikel begon: capisc’.

Het derde seizoen van De geniale vriendin is vanaf donderdag 16 juni 2022 te streamen via NPO Plus en vanaf 17 juni wekelijks te zien op NPO 2 en NPO Start.

Een versie van dit artikel verscheen eerder in de VARAgids.