Nedersaksisch en Plattdeutsch (2): Hoe de Hanze haar taal oplegde aan half Europa – tot het geld opraakte

De Tyskebryggen (‘Duitse Kade’), een reeks handelshuizen van de Hanze in Bergen, Noorwegen.

Een voorloper van het Nedersaksisch werd ooit van Twente tot aan Litouwen gesproken. Dit Middelnederduits dankte zijn opkomst aan de Hanze, een machtig samenwerkingsverband van kooplieden uit de Middeleeuwen. Totdat de taal werd afgedankt. ‘De snelheid waarmee de steden dat deden, is verbluffend.’

Dat er grote overeenkomsten bestaan tussen het Middelnederduits of Plattdeutsch en Nederlandse dialecten, weten we. Maar hoe werd die taal zo machtig? Om dat te begrijpen, moeten we naar Lübeck. De stad, in het noorden van Duitsland, werd in 1143 gesticht. Lokale handelaren kregen met haar haven aan de Oostzee toegang tot afzetmarkten in West-Europa en Noord-Rusland. Al snel ontdekten ze dat ze hun commercie konden beschermen en uitbouwen door samen te werken. Dit samenwerkingsverband – dat geen officiële stichtingsdatum kent – groeide in de daarop volgende eeuwen uit tot de zogeheten Hanze: een machtige, internationale organisatie die niet alleen voordelig kon inkopen, maar ook prijzen bepaalde, soms een monopoliepositie afdwong en zelfs oorlog voerde. De Hanze strekte zich op haar hoogtepunt uit van Londen en Brugge in het westen tot Novgorod in Rusland. In Nederland zijn onder meer Groningen, Kampen en Venlo voormalige Hanzesteden.

Lufthansa
Tot op de dag van vandaag zijn verwijzingen naar de Hanze (dat oorspronkelijk ‘groep’ of (leger)schaar’ betekent) terug te vinden. In Groningen staat de Hanzehogeschool. De Duitse vliegtuigmaatschappij Lufthansa heet vertaald ‘Lucht-Hanze’. Automobilisten uit Hamburg hebben op hun nummerplaat ‘HH’ staan, wat Hansestadt Hamburg betekent (om ze te onderscheiden van inwoners van die andere grote stad met een H: Hannover). De groep Noord-Europese landen die binnen de Europese Unie hamert op financiële discipline, waaronder Nederland, worden ook wel de Hanze genoemd (of Hanzeliga, wat weer een onbeholpen vertaling is van Hanseatic League, zoals de Engelsen de Hanze noemen). 

Ausgleichsprache
Terug naar de taal van Middeleeuws Lübeck. Als belangrijkste bastion van de Hanze werkte de havenstad als een magneet op arbeiders uit het omliggende, Noord-Duitse laagland. Omdat zij allemaal een vorm van Middelnederduits spraken, ontwikkelde zich in Lübeck al snel een taal die verstaanbaar was voor alle gebruikers. Deze Lübecker Ausgleichsprache of ‘Hanzetaal’ werd met elk schip vol hout of laken naar verre kusten gevaren. Op die manier groeide het Middelnederduits uit tot lingua franca in het Noordzee- en Oostzeegebied. Dat bleef het zo’n driehonderd jaar lang. Om deze ontwikkeling te duiden, wenden we ons opnieuw tot Rolf Bergmann, emeritus-hoogleraar in de Duitse taalkunde aan de universiteit van Bamberg.

Kunnen we stellen dat de Hanzetaal werd gesproken van onze contreien aan de Noordzee tot aan de Baltische kust?
‘Of ze gesproken werd, weten we niet zeker. Wel werd ze geschreven. In de late Middeleeuwen konden kooplieden van de Hanze met hun taal terecht in het volledige gebied dat je noemt. Ik heb documenten gezien waarin melding wordt gemaakt van transacties in Litouwen. Litouwers hebben brieven geschreven en aktes opgesteld in het Middelnederduits. Dus de aanwijzing is er. Ik denk dat mensen van de Hanze overal in Noord-Europa hun eigen taal hebben gesproken en werden verstaan, maar we hebben alleen bewijs van schriftelijk gebruik.’

Zweeds: voor de helft een Hanzetaal
De invloed van het Middelnederduits oversteeg het terrein van de handel ruimschoots en strekte zich uit tot het recht, de literatuur en de diplomatie. Het Deens, Zweeds en Noors zijn er sterk door beïnvloed. Het Deens heeft er alledaagse woorden als købe (kopen), rådhus (raadhuis, stadhuis), buks (broek, in sommige Nederlandse dialecten ook herkenbaar als bôks) en måske (misschien) aan ontleend. In de andere twee talen gaat het om vrijwel dezelfde termen. Volgens sommige taalkundigen vindt maar liefst vijftig procent van het Zweedse vocabulaire zijn oorsprong in het Middelnederduits.

Hoe de Hanze verloor
In de loop van de zestiende en zeventiende eeuw begon de invloed van de Hanze te tanen. Staten en vorstendommen zagen hun eigen macht groeien en verlangden meer economische controle. Buiten het handelsverbond kwamen onafhankelijke kooplieden op, net als concurrerende handelsnetwerken, zoals in de Nederlanden de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). Al deze ontwikkelingen waren funest voor de status van het Middelnederduits of Plattdeutsch. De taal ging het afleggen tegen het Hoogduits of Hochdeutsch, het Duits dat we tegenwoordig op school leren en dat van oudsher in de zuidelijke, hoger gelegen gebieden van Duitsland gesproken wordt.

In hoeverre hing de neergang van de Hanze samen met die van het Middelnederduits?
‘Er bestaat een sterk verband. De Hanze voerde tussen 1509 en 1512 een oorlog tegen Denemarken en verloor. Daarna ging het bergafwaarts. Tegelijkertijd kwam in de zestiende eeuw het Hoogduits op. Dat had onder meer te maken met de Reformatie. Maarten Luther publiceerde zijn invloedrijke Bijbelvertaling (vanaf 1522 – red.) voor het gewone volk in het Hoogduits – hoewel hij trouwens opgegroeid was in Mansfeld, in de huidige deelstaat Saksen-Anhalt, waar Middelnederduits werd gesproken. Ook gingen in de zestiende en zeventiende eeuw steeds meer stadsbesturen in Duitsland over op Hoogduits.’

Waarom deden ze dat?
‘Die vraag is niet makkelijk te beantwoorden. Maar de snelheid waarmee de steden dat deden, is wel verbluffend.’

In de vakliteratuur kom ik tegen dat de stedelijke bevolking in het noorden van de Duitstalige wereld haar eigen taal steeds lager ging aanslaan ten opzichte van de hoofse culturen in het zuiden.
‘Dat is kras geformuleerd, maar er zit zeker een kern van waarheid in. De taalvarianten in het zuiden wekten ontzag. Luther richtte zich op de keurvorst van Saksen, die in Wittenberg resideerde (waar Luther in 1517 zijn 95 stellingen aan de deur van de Slotkerk zou hebben gespijkerd – red.). Het hof van de Saksische keurvorst spiegelde zich weer aan het hof van de Habsburgers in Wenen, wier taal een groot prestige genoot. Een andere adellijke familie, de Hohenzollern, was afkomstig uit het zuidelijke Baden-Württemberg en nam haar eigen taal mee toen ze in de vijftiende eeuw het markgraafschap Brandenburg in de schoot geworpen kreeg. Daar lag de stad Berlijn. Dat zijn enkele factoren.’

De beroemde roman Buddenbrooks van Thomas Mann, uit 1901, speelt zich af in Lübeck. Vinden we daar nog Plattdeutsch terug?
‘In die roman spreekt consul Johann Buddenbrook met de arbeiders Plattdeutsch, maar op school gebruikt hij Hochdeutsch. Tot in de twintigste eeuw was Nederduits een schrijftaal, zowel in de steden als op het platteland. De naam Buddenbrook is overigens zéér Nederduits. De d’s zouden in het Standaardduits t’s zijn, en Brook zou ‘Bruch’ worden. ‘Buttenbruch’ dus. Die klankverschuivingen zijn nog steeds duidelijke kenmerken van het Platt.’

Lees ook de vorige aflevering: Nedersaksisch en Plattdeutsch (1): In Duitsland zeggen ze soms ook ‘appel’ en ‘maken’, net als bij ons

2 Reacties

  1. Goedenavond.
    Hettriggert mij een beetje.
    Het betreft bij mij het Angel Saksische taal.
    Ik weet niet precies waar dit onlangs werd gesproken, ik zelf had het idee dat het stukje denemarken, noord duitsland, noord nederland en zuid engeland en stuk ierland was.
    Waarom spreekt mij dit zo ontzettend aan?
    Onlangs het ik een oud boek gelezen getiteld “de steenen spreken”, oud nederlands. geschreven eind jaren 50 zo uit mijn hoofd.
    Hierin werd de Piramide van Gizeh beschreven. Dit blijkt de bijbel te zijn bestaan uit steen. Vanaf het begin, de bodem van de piramide, dus vanaf de bijbel verhalen zoals de trek vanuit egypte door de woestijn tot en met de tweede wereld oorlog was alles terug te vinden in de afmetingen van de piramide van Gizeh
    alles klopte exact tot de honderdste milimeter nakeurig qua afmetingen van de piramide. Het werd gemeten met de maatstaven van het angel saksische taal. Hierop bleek ook overeenkomsten te zijn met stonehenge in Zuid Engeland.
    Alles klopte bij de piramide behalve de topsteen van de piramide, die bleek niet te passen en werd gebruikt als hoeksteen, aldus het boek.
    Dus feitelijk is het een piramide zonder topsteen. Dus kon je alle kanten op in de tijd. Dit is gelukkig positief gebeurd nl Het licht heeft inmiddels gewonnen. Het magnetisch veld, de schumann resonantie, de zon geeft nu compleet andere energie en kleuren dan 20 jaar geleden, Maar dit even terzijde.
    Voor de bijbel waren er de Annunaki, dit waren wezen van een meter of twee drie lang. Er kwamen ook reuzen voor in de bijbel, denk aan David met Goliath.Tot zover klopt het naar mijns inzien.
    daar ik boeken lees over allerlei culturen, geloven, culturen enz… ben ik een beetje alles gaan verbinden en heb dan een paar vragen ; nl

    Wie zijn en waar wonen de langste mensen van de wereld?
    Waar worden vaak graancirkels gevonden?
    Waar werd het Angels Saksische taal gesproken?
    Waar ligt het hartchakra van de wereld op dit moment?

    Ik weet niet of het je aanspreekt, maar moest dit even kwijt.

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *