Rio = Hioe

Met de Olympische Spelen in aantocht nemen we het Portugees onder de loep – althans, zoals dat in Brazilië gesproken wordt. Wat blijkt: ‘Rio de Janeiro’ klinkt heel anders dan je zou denken, en ‘Brasil’ spreken we al helemáál verkeerd uit.

Met het volgende lijstje van acht punten kun je overtuigend voor de dag komen in het olympisch dorp. Mijn uitspraakgids is Tecia Vailati, Braziliaanse en docente Portugees als tweede taal aan de universiteit van Leiden. Vamos!

1. HIOE
Laten we beginnen met de naam van de stad waar het allemaal plaatsvindt: Rio de Janeiro. Ik hoor je brullen: ‘Riooow!’ Nou, niks daarvan. Vailati: ‘De r aan het begin van een woord spreken we in heel Brazilië uit als een h. Een o op het eind gaat richting de oe.’ Oké, dus Rio wordt ‘Hioe’. Met het tweede woord is ook iets aan de hand. ‘Typisch Braziliaans Portugees , en ook in Rio, is dat de d voor een e of een i wordt uitgesproken met veel lucht tussen de tong en de bovenkant van de mond: ‘dzj.’’ Wat Janeiro betreft, kunnen we volstaan met zeggen dat de r een Spaanse tongpunt-r is en de j een Franse j, als in journal. Let op, Nederlanders van boven de grote rivieren, je moet wel je stembanden gebruiken: dus ‘zjoernal’, en niet ‘sjoernal’. Uit dit verhaal kunnen we afleiden dat die legendarische PSV’er uit de jaren negentig niet Romario heette, maar Hoemarioe. Kan dat lied van Peter Koelewijn (‘Ja, daar is Romarioooo, ster uit Rio de Janeiro!’) ook de prullenbak in.
CONCLUSIE: RIO DE JANEIRO = HIOE DZJE ZJANEROE.

2. BRASIL
Dan de landsnaam. Wie heel erg Braziliaans probeert te doen, laat meestal een langgerekt ‘Brasíííl!’ horen: met een z op de plaats van de s en met zo’n Franse, dunne l. Maar dat laatste is verkeerd. ‘Als de l aan het eind van een lettergreep staat en niet gevolgd wordt door een klinker, spreken we hem uit als een lichte oe,’ legt Vailati uit. Ongeveer zoals een Surinaamse of Zuid-Nederlandse w: dubbellippig. ‘Brazioe’ dus. Carnaval wordt ‘karnava-oe’. En de Braziliaanse munt, de real, rijmt blijkbaar op kattengemauw: ‘hiauw’. Of ‘hia-oe’. Of hoe je het ook wil spellen.
CONCLUSIE: BRASIL = BRAZIOE.

3. DIKKE L
Nog even over die l: ‘Het puntje van je tong raakt eerder de bovenkant van je mondholte, het palatium, dan je tanden. Dat is anders dan in het Frans, waarvoor het je tanden juist wél moet aanraken,’ zegt Vailati. Probeer het maar met favela. Of Pele: ‘Pélè.’ ‘Die l gebruiken we voor alles, behalve aan het eind van een woord.’
CONCLUSIE: BRAZILIANEN HEBBEN EEN DIKKE L.

4. TSJ & DZJ
Bij de in Rio de Janeiro zagen we al dat de Brazilianen daar ‘dzje’ van maken, soms zelfs ‘dzjie’. Die verzachting van de d is alomtegenwoordig, en vormt een fors verschil met het Portugees van Portugal, waar de d gewoon een d is. Daar hebben ze het over verlangen en weemoed in de vorm van saudade, ongeveer zoals wij het zouden zeggen. Brazilianen echter spreken van ‘saoedaadzjie’. Voor t geldt hetzelfde – bijna. ‘Als een woord begint met de klank ‘ti’, zeggen we ‘tsj’. Zoals in het geïmporteerde, Engelse woord team. Maar niet in het geval van ‘te’. Tema (thema) heeft een normale t, waarbij er geen lucht tussen de tong en de bovenkant van de mond stroomt.’ En aan het eind van een woord? Dan gaat het wel op. Contente (tevreden) klinkt als ‘kontentsjie’. En in het midden van een woord? Futebol is, je wist het al, ‘foetsjebo-oe’!
CONCLUSIE: FOETSJEBO-OE.

5. …EN SJ (VOORAL IN RIO)
De s wordt in het Portugees veelal uitgesproken als sj. Dat doen ze in Portugal vaker dan in Brazilië, maar in Rio de Janeiro kunnen ze er ook wat van. ‘In sommige regio’s wordt de s – aan het eind van een lettergreep, en niet gevolgd door een klinker – uitgesproken als sj. De sj is heel typisch voor Rio.’ Daar kun je het plaatje ‘Mas que nada’ dus aanvragen als ‘masj ke nada’ in plaats van ‘mas ke nada’. Omdat Rio de Janeiro een grote culturele invloed heeft in Brazilië, wordt het lokale accent in andere delen van het land vaak overgenomen. Dat gebeurt met de s, maar ook met de r. ‘In Rio spreken ze een r – aan het eind van een lettergreep en niet gevolgd door een klinker – heel anders uit. Porta (deur) klinkt niet zoals het Spaanse porta, maar heeft een Franse r, een keelklank. De uitspraak van de r varieert in Brazilië van gebied tot gebied. Op sommige plekken buiten Rio, bijvoorbeeld op het platteland rondom São Paulo, wordt hij zelfs uitgesproken als een Amerikaanse r.’ Tja, dan klinkt porta opeens heel anders.
CONCLUSIE: RIO IS RAAR.

6. NEUSKLANKEN
Het Frans heeft ze, en het Pools, maar in het Portugees van Brazilië klinken ze net even sexyer: neusklanken. Ze zitten in samba, bom dia (goedendag), tudo bem? (alles goed?), en nog veel meer. Je kunt zeggen dat elke lettergreep met een m of n aan het eind door de neus wordt uitgesproken. Dus klinkt samba een beetje als ‘sangba’ – met ang door de neus, en zonder hoorbare m. Doe maar alsof het een Frans woord is. Of zet een wasknijper op je neus. Alle klinkers met een tilde (zo’n ~) gaan ook door de neus. Die zien er soms ingewikkeld uit, maar wees niet bang, en lees gewoon verder: coração (hart) en het meervoud corações (harten) klinken als ‘koerasaoe’ en ‘koerasoisj’. Met neusklanken dus.
CONCLUSIE: KOOP EEN WASKNIJPER.

7. IMPORT
Bij team hierboven heb ik het verzwegen, maar daar verandert niet alleen aan het begin iets in de uitspraak (tsj), ook aan het eind. Team wordt namelijk ‘tsjiemie’. Hoe dat zo, Tecia? ‘In het Portugees doen we een beetje zoals de Italianen doen. Er zijn medeklinkers die niet aan het eind van een lettergreep mogen staan: c, k en t. Bij importwoorden die daarop eindigen, meestal Engelse, hebben we de neiging een extra klinker toe te voegen. In plaats van Facebook zeggen we dan ook ‘Facebookie’.’ Team heeft weliswaar een m op het eind – wat mag in het Portugees – maar omdat die niet nasaal dient te worden uitgesproken, plakken ze er toch een klinker aan vast. Een voorbeeld met een eind-t is Coca-Cola light. Als je dat op het strand van Ipanema wil bestellen, zeg je: ‘Coca-Cola laitsj’. Vailati: ‘We passen die worden aan aan ons uitspraaksysteem. Dit geldt alleen voor mensen die niet goed Engels spreken, hè.’
CONCLUSIE: FACEBOOK = FACEBOOKIE.

8. ANDERE REGELS
Zijn er nog andere regels voor de uitspraak van Braziliaans Portugees? Jazeker. Maar die komen later wel.
CONCLUSIE: DIE KOMEN LATER WEL.